လှသမိန် - မြန်မာစာပေအဆီအနှစ်

၁။ မြန်မာစကားလုံးသစ် ဝင်ရောက်ပုံများ

 

          ဘာသာစကားတိုင်းတွင် စကားလုံးသစ်များ အစဉ်အမြဲ တိုးဝင် နေလေ့ရှိပေသည်။ စကားလုံးသစ်များ ဝင်လာပုံ၊ ဝင်လာနည်းသည် အမျိုးမျိုးအဖုံဖုံပင် ရှိနိုင်သော်လည်း ထိုဝင်လာမှုများသည် စည်းစနစ် အမျိုးအစား သတ်မှတ်ချက်ရှိပေသည်။ မြန်မာဘာသာစကားတွင် ဝေါဟာရသစ်များ မည်ကဲ့သို့ တိုးဝင်လေ့ရှိသည်ကို သေချာစွာ စူးစမ်း သုတေသနပြုသောအခါ စကားလုံးသစ် ဝင်ရောက်သော နည်းလမ်းများ ကို အောက်ပါအတိုင်း တွေ့ရှိရပေသည်။

 

၁။ ပေါင်းစပ်ခြင်း

          ရှိပြီးစကားလုံးများကို ဆင်ကွဲဖြစ်စေ၊ ဆန့်ကျင်ဘက်ဖြစ်စေ၊ အတွဲ အဖက်အနေဖြင့် ဖြစ်စေ၊ ပေါင်းစပ်ဖန်တီးခြင်းဖြင့် စကားလုံးသစ်များ ရရှိနိုင်ပေသည်။ ပြယုဂ်အားဖြင့်

(ဆင်ကွဲ)      ကြိုးစား-အားထုတ်၊ အတီး-အမှုတ်၊ အလုပ်-အကိုင်၊

                  အစွန်-အဖျား၊

(ဆန့်ကျင်)   အတိုး-အလျော့၊ အဖြစ်အပျက်၊ အစိပ်-အကျဲ၊

                  အတင်-အချ၊ အပြန်-အလှန်၊ 

(ထပ်ပေါင်း)   စာ-ခြောက်-ရုပ်၊ လက်-သီး-ဆုပ်၊ မောင်း-ချ-ဓား၊

                    စား-ပွဲ-ခင်း၊

 

၂။    အပိုဖြည့်ခြင်း

        မူလစကားလုံးကို ဖွယ်ရာချောမွေ့အောင် စကားအပို အတွဲအဖက် ဖြည့်ဆောင်းခြင်းဖြင့်လည်း စကားလုံးသစ်များ ပေါက်ပွားစေနိုင်ပေ သည်။ ပုံစံအားဖြင့်

         (အဓိပ္ပာယ်မဲ့)    နီ-တီတီ၊ စီ-ရီရီ၊ မိုးတိုး-မတ်တတ်၊ ပြာတာတာ၊ ရှိုးတိုး-ရှန့်တန့်၊ ကလန်-ကဆန်၊ တွဲတိ-တွဲတဲ၊ ပုဒ်မ-ပုဒ်ထီး၊ အား နာ-ပါးနာ၊ ငရဲ-ငအုံ၊ ခရီး-ခတင်း၊

         (အဓိပ္ပာယ်ရှိ)    ညိုမောင်းမောင်း၊ ဖြူဆွတ်ဆွတ်၊ မှည့်-ဝင်းဝင်း၊ ပါး-လျှပ်လျှပ်၊ ပုပ်-ဟောင်ဟောင်၊ ဘုရား-ပုထိုး၊ စားနုတ်-စားပေါက်၊ တစ်မျိုး-တစ်မည်၊ ငါးခြောက်-ငါးခြမ်း၊

 

၃။    ထပ်ပွားခြင်း

        စကားလုံးများကို ထပ်ပွားခြင်း အားဖြင့်လည်း စကားလုံးသစ် ပေါ်ပေါက်စေနိုင်ပေသည်။ ပုံစံအားဖြင့်

ရွပ်ရွပ်ချွံချွံ၊ စည်စည်ကားကား၊ သိပ်သိပ်သည်းသည်း၊ ရီရီဝေဝေ၊ ထိထိမိမိ၊ နေ့တိုင်းနေ့တိုင်း၊ မပြတ်မပြတ်၊ ဆက်ကာဆက်ကာ၊ တရွေ့ တရွေ့ ၊ အသီးအသီး၊

 

၄။   ဝါစင်္ကပုဒ်တွဲခြင်း

       ပုဒ်ရင်း၊ သို့မဟုတ်၊ ဓာတ်နက် စကားတစ်လုံးကို ကြိယာပစ္စည်း၊ကိန်း၊ လိင်၊ ပဋိသေဓ စသော ပစ္စည်းပုဒ်များ တွဲစပ်ခြင်းဖြင့်လည်း စကားလုံးသစ် ပေါ်လာရပေသည်။ ပုံစံအားဖြင့် 

(ပစ္စည်းပုဒ်)    ကြောက်ခြင်း၊ သည်၊ သော၊ လျက်၊ မှု၊ ပြောတာ၊

                    ခွင့်၊ ကွက်၊ ရေး၊ ပုံ၊ နည်း၊ ဟန်၊

 (ကိန်းပုဒ်)     လူထု၊ လူသိုက်၊ တီထွေး၊ ငှက်အုပ်၊

 (လိင်ပုဒ်)       မုဆိုးမ၊ ညီမ၊ ဒေါင်းဖို၊ နတ်သမီး၊ သခင်မ၊ ဆရာဝန်မ၊ 

(ပဋိသေဓပုဒ်)  သူမတော်၊ လူမမာ၊ မသူတော်

 

၅။   အသံပြောင်းခြင်း

       စကားလုံးများရှိ ပုဒ်တစ်ခုခုကို မူရင်းအသံမှ အသစ်တစ်ခုသို့ ပြောင်းလဲခေါ်တွင်ခြင်းဖြင့် အဓိပ္ပာယ်တူ ဝေါဟာရသစ်ကို တိုးပွားစေနိုင် ပေသည်။ ပုံစံအားဖြင့်

      နရပတေ့ (တိ မှ)၊ မုနေ့ (နိ မှ) ဂဝံပတေ့ (တိ မှ)

      ဖြန့်ချီ (ချိ မှ) သူရိယာ (သု မှ) ဇိမ် (စည်းစိမ် မှ)

      စစ်ဘုရင် (တုရင် မှ) ဂုံညင်း (ချင်း မှ) ဟင်းနုနွယ် (နယ် မှ)

 

၆။   အခြားဘာသာစကားမှ သွတ်သွင်းခြင်း

      နီးစပ်ဆက်သွယ်သော ဘာသာစကားတစ်ရပ်ရပ်မှ ဝေါဟာရများ သွင်းယူခြင်းဖြင့်လည်း စကားလုံးသစ်များကို ရရှိနိုင်ပေသည်။ မြန်မာ စကားတွင် ပါဠိ၊ သက္ကတ၊ မွန်တို့အပြင်၊ တိဗက်၊ တရုတ်၊ ထိုင်းစသော ပတ်ဝန်းကျင်နိုင်ငံများမှ ဘာသာစကားတို့မှလည်းကောင်း၊ မရူ၊ အဇီ၊ ရှမ်း၊ ကချင်၊ ကရင်၊ ကယား စသော တိုင်းရင်းသားစကားတို့မှလည်းကောင်း၊ အင်္ဂလိပ်၊ ဟိန္ဒီ၊ ဂျပန်၊ ပြင်သစ်၊ ဂျာမန် စသော ကမ္ဘာ့ဘာသာ စကားများစွာတို့မှလည်းကောင်း ဝေါဟာရသစ်များ သွင်းယူလက်ခံခြင်းဖြင့် မြန်မာစကားလုံးသစ် တိုးပွားစေခဲ့ပေသေးသည်။ ထိုသို့ ဘာသန္တရ စကားလုံးများကို သွင်းယူရာတွင် အခြေခံနည်း ၆ မျိုးကို တွေ့ရှိရပေ သည်။ 

  

    (က)   တိုက်ရိုက်ယူခြင်း။   ဓမ္မတာ၊ ဆန္ဒ၊ စေတနာ (ပါဠိ) ပါတီ၊ ရေဒီယို၊ ကင်မရာ (အင်္ဂလိပ်) ပေါက်စီ၊ ကြာညို၊ ကွာစိ၊ (တရုတ်) ကတတ်၊ ကညစ်၊ တင်းကုပ်၊ ကနား၊ စမုတ်၊ ကနုတံ(မွန်)၊

   

    (ခ)    မြန်မာမှုပြုခြင်း။    ယေရှု-ဂျီဆပ်၊ ဒက်ထိ-ဒက်ဟိ၊ ပုလိပ်ပုလစ်၊ ဂူလီ-ဂေါ့လ်ဖ်၊ ဧဝံဂေလိ-အိဗန်ဂျဲလိစ်၊ ကိုဓ-ကုဒ်၊ ဆပ်ပြာ -ဆို့ပ်၊ အင်္ဂလိပ်ဘာသာမှ။ ကုသိုလ်-ကုသလ၊ လင်္ကာ-အလင်္ကာရ၊ စိတ်-စိတ္တ၊ ရဟန်း-အရဟန္တ၊ ဥပဒ်-ဥပဒ္ဒဝ၊ ပါဠိဘာသာမှ။

  

   (ဂ)    အသံလှယ်ယူခြင်း။   ဟိုက်ဒရိုဂျင်၊ ကွန်မြူနစ်၊ ဂဲသြမေဘရီ၊ ဆိုရှယ်လစ်၊ ဒီမိုကရေစီ၊ 

 

  (ဃ)   ထပ်တူဘာသာပြန်ခြင်း။   ပြည့်တန်ဆာ-နဂရသောဘိနီ၊ တစ်ဖက်ကမ်းခပ်-ပါရဂူ၊ ကန့်လန့်ကာ-တိရောကရဏီ၊ လသာဆောင်စန္ဒသာလာ၊ ဘုရားမြှောက်-ဗုဒ္ဓဋ်(ပါဠိမှ)၊ ကြက်ခြေနီ၊ လွန်းပျံခရီး၊ ကြိုးနီစနစ်၊ အစွန်းထွက်တန်ဖိုး(အင်္ဂလိပ်ဘာသာမှ)။ 

 

   (င)    ရောပြွမ်းခြင်း။   ဆင်းရဲဒုက္ခ၊ ဝန်တိုမစ္ဆာ၊ အနှစ်သာရ၊ တရား ဓမ္မ(ပါဠိ-မြန်မာ)၊ မော်တော်ယာဉ်၊ ကောင်းကင်ဘာ၊ ကိတ်မုန့်၊ ရှပ် အင်္ကျီ၊ (အင်္ဂလိပ်-မြန်မာ)။

 

   (စ)    သံယောင်လိုက်ခြင်း။   ရောကောသောကော(သောကာရော ဂေါ) သွက်ချာပါတော၊ (သတော)အလေဏတော (အလေနတော) ရမ်းတမ်း သန်းတန်း (ယန္တသန္တီ) ဂျီအီးပတ္တ(ဂိဟိဘတ္တ)

 

၇။   အမည်သစ်ပညတ်ခြင်း

      အခေါ်အတွင်မရှိသေးသော ဝတ္ထုပစ္စည်းတို့ကို အကြောင်းဆက် စပ်၍ ခေါ်ဝေါ်ပညတ်ခြင်းဖြင့်လည်း စကားလုံးသစ်များ ဖြစ်ပေါ်စေနိုင် လေသည်။ ပုံစံအားဖြင့်

      လေထီး၊ လက်နှိပ်စက်၊ ကာယလုပ်သား၊ ရုပ်မြင်သံကြား၊ မြင် ကွင်းကျယ်၊ ရဟတ်ယာဉ်၊ မှန်ပြောင်း၊ ဦးနှောက်စက်၊ ရုပ်ရှင်၊ ဓာတ်မှန်၊ နားကြပ်၊ လက်ဆင့်ကမ်းပြေးပွဲ၊ ကြက်တောင်ရိုက်၊

 

၈။   တီထွင်ခြင်း

      အကြောင်းအားလျော်စွာ စကားလုံးသစ်ဖြစ်အောင် ဖန်တီးပြုလုပ် ပြောဆိုသဖြင့်လည်း စကားလုံးသစ်များ ရရှိစေနိုင်ပေသည်။

 (အသံမှ)   တအီအီ၊ တရှုပ်ရှုပ်၊ တဟားဟား၊ တဖိုင်းဖိုင်း၊

               တတွတ်တွတ်၊ တသွင်သွင်၊ တကျွတ်ကျွတ်၊ တဝီဝီ၊ 

(လှုပ်ရှားမှုမှ)   တထွန့်ထွန့်၊ တကွေ့ ကွေ့၊

 (တင်စားမှုမှ)   ဂေါ်သည်၊ ဘေးတီးသည်၊ မီးသေသည်၊ ဖားသည်။

                      တောသည်၊ မဒီ၊ ဒေါက်(ဖိနပ်)၊ ဝက်(ငွေ)၊ ဂုံး (ကိုယ်ဝန်)၊

 

၉။  ပြုပြင်ခြင်း

      ရှိရင်းစကားလုံးကို ဖြုတ်ခြင်း၊ ဖြည့်ခြင်း၊ သန္တိစပ်ခြင်း စသည့်နည်း များဖြင့် ပြုပြင်ပြောင်းလဲခြင်း၊ ပြောင်းလဲစေခြင်း စသည်ဖြင့်လည်း စကား လုံးသစ်များကို ရရှိနိုင်ပေသည်။ ပုံစံအားဖြင့်

    (က) ဖြည့်ခြင်း၊ တစ်ခဏ(ခဏ မှ)၊ ဧဝကန်(ဧကန် မှ)၊

 လက်ဖဝါး (လက်ဝါးမှ)၊ ပျော့လဖတ်(ပျော့ဖတ် မှ)၊ ခုံတမင် (ခုံမင် မှ)။

     (ခ)   ဖြုတ်ခြင်း၊ ရိက္ခာ(ပရိက္ခာရ မှ)၊ သင်္ချေ(အသင်္ချေမှ)၊ ဂတိ (အဂတိ မှ)၊ သာကာ (သာလိကာ မှ)၊ စေတီ (စေတိယ မှ)၊ ပမာ (ဥပမာန မှ)။

     (ဂ)   သန္နိစပ်ခြင်း၊ ပုန်းရည် (ပအုန်းရည် မှ)၊ လောကွတ်(လော ကဝတ် မှ)၊ တသွေမတိမ်း (တစ်သဝေမတိမ်း မှ)၊ မြတ် (မြတ်ဘုရား မှ)၊ မျော(မယား မှ)၊ ဘွင်(ဘဝင် မှ)။

 

၁၀။   ပျက်ရွေ့ခြင်း

         စကားလုံးများသည် ကာလအားလျော်စွာ ပျက်ရွေ့လာရာမှတွင် ကျန်သော နောက်စကားလုံးက စကားလုံးအသစ်အဖြစ် ပေါ်ထွက်လာ တတ်သည်လည်းရှိလေသည်။ ပုံစံအားဖြင့် -

        ဗြဲလရမ်းရမ်း (ဗြဲအနန်းနန်း မှ)၊ ဆေးမြီးတို(ဆေးမည်တို၊ ဆေး မယ်တို၊ ဆေးနည်းတို မှ)၊ မြင်စိုင်း (မြင်းစိုင်းမှ)၊ ခါချဉ်(ခါးကျဉ် မှ)၊ ဂျပိုး(ကြမ်းပိုး မှ)၊ ကေသရာဇာ(ကေသရာ မှ)၊ တောက်တိုမည်ရ (ဒေါက်တိုမယ်န မှ)၊ ပြည်ထဲရေး(ပြည်တဲရေး မှ)၊ ရုပ်ထု(ရုပ်တု မှ)။

 

၁၁။   ဥပမာတင်စားခြင်း

        ဥပမာ၊ ဥပစာအားဖြင့် ထင်ဟပ်သုံးနှုန်းရာမှလည်း သိနားလည်သူ များပြားလာသောအခါ စကားဝေါဟာရသစ်အဖြစ် သုံးနှုန်းဖော်ထုတ်လာ ကြသည်လည်း ရှိလေသည်။ ပုံစံအားဖြင့်

       သပွတ်အူလိုက်သည်၊ သဝေထိုးသည်၊ ဝါးလုံးရှည်နှင့်ယမ်းသည်။ သင်ပုန်းချေသည်၊ သပိတ်မှောက်သည်၊ ကလိမ်စေ့ ငြမ်းဆင်သည်၊ ရေသာခိုသည်၊ နတ်သံ နှောသည်၊ နှမ်းဖြူးသည်၊ ဝါဆိုသည်၊ ကျွဲမြီး

တိုသည်။