ဆရာဝန်လေးတင် - ကိန်းဂဏန်းတစ်လုံးနှင့်ကမ္ဘာပျက်တော့မှာလား

                        ကမ္ဘာ့ရာသီဥတုတွေ ပြောင်းလဲဖောက်ပြန်နေပြီလား

“လာနီညာ မိန်းကလေးဟာ သူ့အစ်ကို အယ်နီညို လိုပဲ ပျက်စီးဆုံးရှုံးမှု များတာကို သက်သေပြနေပြီ”

                    အပူပိုင်းဒေသ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာရဲ့ ရေပြင်နဲ့ ယင်းအပေါ်က လေထုလွှာတို့ တွေ့ဆုံကြတဲ့ ဖြစ်စဉ်ဟာ ရှုပ်ထွေးနက်နဲပြီး နားလည်ရ သိပ်ခက်တဲ့ အယ်နီညိုနဲ့ လာနီညာတို့ကို ပေါ်ပေါက်စေပါတယ်။ ထုထည်အတိုင်းအတာ သိပ်ကြီးမားတဲ့ သမုဒ္ဒရာ လှိုင်းတွေနဲ့ လေထုလွှာတို့ ရွေ့လျားတဲ့ လမ်းကြောင်းတစ်လျှောက် သမုဒ္ဒရာတစ်ဖက်ကမ်းမှ အခြားတစ်ဖက်ကမ်းသို့ ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှုဖြစ်စဉ်တွေ ပေါ်ပေါက်လာပါတယ်။

အလွန်ကြီးမားကျယ်ပြန့်တဲ့ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာ (ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင် အားလုံးရဲ့ ၆၅ ရာခိုင်နှုန်းရှိ)နဲ့ ယင်းနဲ့ အတူ ရေထု၊ လေထု၊ အခြား အမည်မသိနိုင်သေးတဲ့အရာတွေ ပါဝင်ပေါင်းစပ်ပြီးမှ အယ်နီညို နဲ့ လာနီညာဖြစ်စဉ် ပေါ်ပေါက်လာရတယ်။ ဒီဖြစ်စဉ် တွေကြောင့် ကမ္ဘာ့နေရာအနှံ့အပြားမှာ ရာသီဥတု ဖောက်ပြန်မှုတွေ ဖြစ်ပေါ်စေပါတယ်။ အယ်နီညိုဖြစ်စဉ်ဟာ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာ အနောက်ဘက်ကမ်းမှ အရှေ့ဘက်ကမ်းကို ဖြတ် သန်းစီးဆင်းတဲ့ ရေပူစီးကြောင်း ဖြစ်တယ်။ ရေစီးကြောင်း ပူနွေးတာရယ်နဲ့ ခရစ္စမတ် အချိန်မှာ ဖြစ်ပေါ်လာတာကြောင့် ကောင်ကလေး (အယ်နီညို)လို့ အမည်တွင်ပါတယ်။ ပီရူးနိုင်ငံ သမုဒ္ဒရာရေပြင်ကနေ ဒီ ရေပူစီးကြောင်းဟာ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာ အရှေ့ဘက်ကမ်း ကို ဦးတည်စီးဆင်းပါတယ်။ ဒီ အယ်နီညိုဟာ ထူးခြားတဲ့ လက္ခဏာဆောင်တဲ့ အပူချိန် ပြောင်းလဲခြင်းရယ်၊ မိုးသည်းထန်စွာ ရွာသွန်းခြင်းနဲ့ မိုးခေါင်ခြင်းတို့ကို ကမ္ဘာတစ်ဝန်းမှာ ဖြစ်ပေါ်စေတယ်။ အယ်နီညို ရဲ့ နှမ လာနီညာ မိန်းကလေးကတော့ လူသိနည်းပြီး ဖြစ်ပေါ်တဲ့ အကြိမ်လည်း နည်းပါတယ်။ လာနီညာ ရေအေးစီးကြောင်းကတော့ ပစိဖိတ် သမုဒ္ဒရာ အရှေ့ဘက်ကမ်းမှ အနောက်ဘက်ကမ်းကို ဖြတ်သန်းစီးဆင်းသွားပါတယ်။ လာနီညာ ရေအေးစီးကြောင်းဟာ သူ စီးဆင်းသွားရာ လမ်းကြောင်းတစ်လျှောက် ကမ္ဘာ အရပ်ရပ်မှာ ထူးခြားတဲ့ ရာသီဥတု အပြောင်းအလဲတွေ ဖြစ်ပေါ်စေပါတယ်။ လာနီညာ ဖြစ်စဉ်တစ်လျှောက်မှာ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာရဲ့ အရှေ့ပိုင်းနဲ့ အလယ်ပိုင်းဒေသတွေမှာ ပိုမို အေးလာစေပြီး ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာရဲ့ အနောက်ဘက်ပိုင်းကိုတော့ ပိုပူလာစေပါတယ်။ ကုန်သည် လေ တိုက်ခိုက်တာလည်း ပိုပြင်းထန်လာစေပြီး စိုစွတ်တဲ့ ဒေသတွေကို ခြောက်သွေ့လာ စေပါတယ်။ အယ်နီညိုဖြစ်စဉ်ကတော့ လာနီညာဖြစ်စဉ်နဲ့ ဖြောင့်ဖြောင့်ကြီး ဆန့်ကျင် ဘက်ဖြစ်ပါတယ်။ ဒါတွေကတော့... ကုန်သည်လေ အားပျော့လာပြီး တောင်အမေရိက အနောက်ဘက်က အပူပိုင်းသမုဒ္ဒရာရေပြင်ဟာ ပိုမိုအေးလာကာ တောင်အမေရိကတိုက် အရှေ့ဘက် သမုဒ္ဒရာရေပြင်ကတော့ ပိုမို ပူနွေးလာပါတယ်။ ခြောက်သွေ့တဲ့ ဒေသတွေမှာ လည်း မိုးသည်းထန်စွာ ရွာသွန်းစေပါတယ်။ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာ အရှေ့ဘက်မှာလည်း ဟာရီကိန်းမုန်တိုင်းတွေဟာ ပိုပြင်းထန်လာပြီး မုန်တိုင်းတိုက်တဲ့အကြိမ်လည်း ပိုများလာ ပါတယ်။ ကမ္ဘာ့နေရာအနှံ့အပြားမှာ ဒီရာသီဥတု ပြောင်းလဲတဲ့ဖြစ်စဉ်ဟာ အမေရိကတိုက်ရဲ့ဆောင်းရာသီကို သိသိသာသာထိခိုက်စေပါတယ်။ လာနီညာဆိုရင် အရှေ့တောင် အမေရိကတိုက်က ဆောင်းကို ပူနွေးစေပြီး အနောက်မြောက် အမေရိကတိုက် ဆောင်းကို ပိုမိုအေးစေပါတယ်။ အယ်နီညို ကတော့ အရှေ့တောင် အမေရိကတိုက်နဲ့ အနောက်တောင် အမေရိကတိုက်ရဲ့ ဆောင်းကို ပိုအေးစေပြီး အမေရိကတိုက် အလယ်ပိုင်းရဲ့ မြောက်ဘက် ပိုင်းဒေသ ဆောင်းကိုတော့ ပူနွေးစေပါတယ်။

အီကွေဒေါ၊ ပီရူးနဲ့ ကိုလံဘီယာနိုင်ငံတွေရဲ့ သမုဒ္ဒရာ ပင်လယ်ပြင်က တံငါသည် တွေဟာ ဒီရေပူစီးကြောင်းကို ပထမဆုံး သတိပြုမိတဲ့သူတွေ ဖြစ်တယ်။ ခရစ္စမတ် အချိန်နဲ့ ပူနွေးတဲ့ ရေစီးကြောင်းကြောင့် အယ်နီညိုလို့ စပိန်ဘာသာနဲ့ အမည်ပေးခဲ့ကြ တယ်။

အစပထမတော့ ဒေသအတွင်း လေကြောင်းက သမုဒ္ဒရာရေပြင်ကို တိုက်ခတ်လို့ အယ်နီညို ဖြစ်ပေါ်လာတယ်လို့ ယူဆကြပေမဲ့ အခုတော့ ဒေသအတွင်း လေကြောင်း ဟာ အယ်နီညို၊ လာနီညာ ဖြစ်စဉ်ကြီးမှာ ပါဝင်တဲ့ အစိတ်အပိုင်းလေးတစ်ခုပဲ ဖြစ်တယ် လို့ ယူဆကြတယ်။ တောင်ပိုင်း ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာရေပြင်ပေါ်က လေထုဖိအား အတက်၊ အကျ ပြောင်းလဲခြင်းနဲ့အတူ ဒေသအတွင်း လေကြောင်းတိုက်ခတ်ခြင်းတို့နဲ့ အယ်နီညိုဖြစ်ပေါ်လာခြင်းဟာ ဆက်စပ်မှု ရှိနေတယ်။ ဒီဖြစ်စဉ်တွေကြောင့် အမေရိကတိုက်တွေရဲ့ အနောက်ဘက်ကမ်းခြေကို ပြင်းထန်တဲ့ လေမုန်တိုင်းတွေ ကျရောက်လာပါတယ်။ ဥရောပ တိုက်နဲ့ အနောက်ဘက်ကမ်းခြေကို ပြင်းထန်တဲ့ လေမုန်တိုင်းတွေ ကျရောက်လာပြီး ဥရောပတိုက်နဲ့ မြောက်အမေရိကတိုက်မှာတော့ အပူပိုင်း ဆိုင်ကလုန်းမုန်တိုင်းနဲ့ နှင်းတွေ ထူထပ်စွာကျဆင်းတဲ့ ဆောင်းရာသီများကို အကြိမ်ကြိမ် ခံစားရပါတယ်။ အယ်နီညိုကြောင့် သိသာထင်ရှားတဲ့ သာဓကတစ်ခုကတော့ ၁၉၉၇ ခုနှစ်၊ ခရစ်စမတ်ကာလမှာ မမျှော်လင့်ဘဲ မိုးတွေ သည်းထန်စွာရွာသွန်းတဲ့အဖြစ်နဲ့ ကြုံခဲ့ရတယ်။ ရာသီဥတုကို တိုင်းတာခန့်မှန်းတဲ့ နည်းပညာတွေ သိပ်တိုးတက်နေပေမဲ့လည်း ကမ္ဘာ့မိုးလေဝသပညာရှင် တွေဟာ ၁၉၈၂-၈၃ မတိုင်ခင်က ကမ္ဘာ့အနှံ့အပြားမှာ ကြီးမားကျယ်ပြန့်တဲ့ ရာသီဥတု ပြောင်းလဲဖောက်ပြန်တဲ့ ဖြစ်စဉ်ကို မခန့်မှန်းနိုင်ခဲ့ကြဘူး။ ဒါ့အပြင် အယ်နီညို မြန်မြန် ဆန်ဆန် စတင်ဖြစ်ပေါ်လာတာကိုလည်း မသိဘဲ လွဲချော်သွားခဲ့တယ်။ ၁၉၉၇ နဲ့ ၉၈ ခုနှစ်မှာ အယ်နီညို ဖြစ်စဉ်ကြောင့် ကမ္ဘာအနှံ့အပြားမှာ ရာသီဥတုဖောက်ပြန်ခဲ့လို့ အသက် ပေါင်းများစွာ ဆုံးရှုံးရပြီး မြို့တွေ၊ ရွာတွေ အကြီးအကျယ် ပျက်စီးသွားခဲ့ရတဲ့ ဖြစ်စဉ်ကို လည်း ကမ္ဘာ့မိုးလေဝသပညာရှင်တွေဟာ ကြိုတင်မခန့်မှန်းနိုင်ဘဲ လွဲချော်သွားခဲ့တယ်။

မိုးလေ၀သပညာရှင်တွေဟာ အချက်အလက်နဲ့ ကိန်းဂဏန်းတချို့ကို ရလာတဲ့ အခါမှာ အယ်နီညိုနဲ့ လာနီညာ ဖြစ်စဉ်ကြောင့် နှင်းတွေ ထူထပ်စွာကျဆင်းတာရယ်၊ ရေလွှမ်းမိုးတာရယ်နဲ့ မိုးခေါင်တာတွေကို ခြောက်လ ကြိုပြီး ခန့်မှန်းလာနိုင်ခဲ့တယ်။ အယ်နီညို ဖြစ်စဉ် ပြီးဆုံးသွားရင် လာနီညာဖြစ်စဉ် ပေါ်လာပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ အချိန်တိုင်း လာနီညာဖြစ်စဉ် ပေါ်လာတာ မဟုတ်ဘူး။ ထုံးစံအတိုင်းဆိုရင် လာနီညာဟာ အယ်နီညို ထက် ဖြစ်စဉ် အကြိမ်နည်းပါးပါတယ်။ အယ်နီညို တစ်ကြိမ်ဖြစ်ပေါ်လာဖို့ နှစ်နှစ်မှ ခုနစ်နှစ်ထိ ကြာတတ်ပါတယ်။ ဖြစ်စဉ်တစ်ကြိမ်ဟာ ၁၂ လမှ ၁၈ လထိအောင် ကြာ ရှည်တတ်ပါတယ်။ ။

၂၀၁၀ မေလမှာ အယ်နီညို သက်ရောက်မှုဟာ မပြင်းထန်သေးဘူးလို့ သမုဒ္ဒရာ နဲ့ ကမ္ဘာ့လေထု စူးစမ်းလေ့လာတဲ့ ဗဟိုဌာန (NOAA) က သတင်းထုတ်ပြန်တယ်။ ၂၀၀၉ ခုနှစ်၊ ဧပြီလမှာ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာရေပြင်ထက်က အပူချိန်ဟာ သာမန်အပူချိန်ထက် မြင့်နေပြီး ဇွန်လရောက်တော့ အပူချိန်ထပ်မြင့်လာပြီးနောက် အယ်နီညို ပေါ်လာရတယ်။ ၂၀၀၉ ခုနှစ်၊ အောက်တိုဘာလ ရေပြင်ထက်က အပူချိန်ထပ်မြင့်တက်လာပြီး အယ်နီညို ကို အင်အားကောင်းလာစေတယ်။ ၂၀၁၀ ခုနှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီလ နှောင်းပိုင်းကျတော့

အပူချိန်ဟာ တဖြည်းဖြည်း ပြန်လျော့ကျလာပါတယ်။ ယခုဖြစ်နေတဲ့ အယ်နီညိုဟာ ၂၀၁၀ ခုနှစ်ကို အပူဆုံးနှစ်အဖြစ် မှတ်တမ်းတင်အောင် လုပ်မယ်လို့ ခန့်မှန်းခဲ့တာကို ၂၀၀၉ ခုနှစ်၊ သြဂုတ်လထုတ် ဗြိတိသျှ “လွတ်လပ်ရေး ́ဂျာနယ်မှာ ဖော်ပြထားပါတယ်။ ဒီအယ်နီညိုနဲ့ လာနီညာကြားက ရာသီဥတုကတော့ ပုံမှန်အတိုင်းပဲ ဖြစ်တယ်။ တချို့ အယ်နီညို က တခြားအယ်နီညိုထက် ပြင်းထန်တာကို တွေ့ရပါတယ်။ လာနီညာဖြစ်စဉ် လည်း အလားတူပဲ။ တချို့ လာနီညာက တခြားလာနီညာထက် ပြင်းထန်တာကို တွေ့ရ တယ်။ အတန်သင့် အားပြင်းထန်တဲ့ လာနီညာဟာ ၂၀၁၀ ခုနှစ်၊ နှစ်လယ်ပိုင်းမှာ စတင် ဖြစ်ပေါ်လာပြီး ၂၀၁၁ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီလမှာ အပြင်းထန်ဆုံးနဲ့ အမြင့်ဆုံးအချိန်ကို ရောက်လာတယ်။ ဒီလာနီညာဟာ နောက်ထပ် လအနည်းငယ်လောက် ကြာအောင် ဆက်လက်ဖြစ်ပွားဖို့ အလားအလာ များနေပါတယ်။ ဖြစ်နိုင်ခြေရှိတာကတော့ လာနီညာ ဟာ ဒီနှစ်လယ်ပိုင်းအထိတောင် ကြာသွားနိုင်တယ်။ သြစတြေးလျနိုင်ငံမှာ မိုးသည်းထန် ပြီး ရေကြီးတာဟာ လာနီညာကြောင့်လို့ ပြောရပါမယ်။ သြစတြေးလျနိုင်ငံဟာ လာနီ ညာရဲ့ ဆိုးရွားတဲ့ ရာသီဥတု ဖောက်ပြန်မှုအားလုံး ဖြစ်စေတဲ့ လမ်းကြောင်းပေါ်မှာ ရှိ နေလို့ပါပဲ။ ၂၀၁၁ ခုနှစ်၊ ဇန်နဝါရီလ ၄ ရက်နေ့က ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံက မိုးသည်းထန်ပြီး ရုတ်တရက် ရေကြီးခဲ့လို့ လူ ၁၀ ယောက် အသက်ဆုံးရှုံးခဲ့ရတယ်။ ဒီအဖြစ်တွေဟာ လာနီညာရဲ့ ရှေ့ပြေး အရိပ်အခြည်နဲ့တော့ မတူပါဘူး။ ၂၀၁၀၊ နိုဝင်ဘာလနဲ့ ဒီဇင်ဘာလ အတွင်း ဗင်နီဇွဲလားနဲ့ ကိုလံဘီယာနိုင်ငံမှာ မိုးသည်းထန်စွာ ရွာသွန်းလို့ ရုတ်တရက် ဒလဟော ရေကြီးလာပြီး လူတွေ အသက်ဆုံးရှုံးရပါတယ်။ လက်သည်တရားခံကတော့

လာနီညာ မိန်းကလေးငယ်ပဲ ဖြစ်ပါတယ်။ ပြီးခဲ့တဲ့ သြဂုတ်လက ပါကစ္စတန်နိုင်ငံမှာ မိုးသည်းထန်စွာ ရွာသွန်းလို့ အကြီးအကျယ် ရေလွှမ်းမိုးပြီး အနည်းဆုံး လူ ၁၇ဝဝ အသက်ဆုံးရှုံးကာ လူသန်းနှစ်ဆယ် နေအိမ်က ထွက်ပြေးရတဲ့အဖြစ်ဟာလည်း လာနီညာ ရဲ့ ဖြစ်စဉ်နဲ့ ကိုက်ညီနေပါတယ်။

ပါကစ္စတန်နိုင်ငံမှာ အထက်ပါအဖြစ်ဆိုးနဲ့ ကြုံရတာဟာ အယ်နီညိုရာသီ ကုန် ပြီးတာနဲ့ တစ်ပြိုင်နက် လာနီညာဖြစ်စဉ် ဝင်ရောက်လာလို့ ဖြစ်ပါတယ်။ အယ်နီညို ရာသီအကုန် အိန္ဒိယသမုဒ္ဒရာထဲမှာ အပူချိန် မြင့်တက်လာတယ်။ သမုဒ္ဒရာပေါ် ပိုပြီး ပူတဲ့ လေထုက ရေခိုးရေငွေ့တွေကို မြောက်မြားစွာ သယ်ဆောင်နိုင်တဲ့အတွက် မိုး သည်းထန်စွာ ရွာသွန်းစေတယ်။ လာနီညာမိုး ရွာသွန်းခြင်းဟာ အယ်နီညိုက ချန်ထားခဲ့တဲ့ အပူနဲ့ တွေ့ပြီး အင်အားကြီးထွားလာတဲ့အတွက် ပါကစ္စတန်နိုင်ငံရဲ့ ရေဘေးကပ်ဒုက္ခဟာ

အကြီးအကျယ် အပျက်အစီးနဲ့ ကြုံရတယ်လို့ အမေရိကန်နိုင်ငံ အမျိုးသားကမ္ဘာ့လေထု စူးစမ်းရေးသုတေသနဌာနက ဒီဗင်ထရင်ဘတ်က ရှင်းပြပါတယ်။ သြစတြေးလျနိုင်ငံ ပင်လယ်ပြင်မှာလည်း လေထုဟာ နဂိုထက်ပိုပူနေတာကြောင့် ၁၀ နှစ် ဆက်တိုက် မိုးခေါင်နေတဲ့ ကွင်းစလန်းပြည်နယ်ရဲ့မြို့တော် ဘရစ်ဗိန်ဟာ ရေလွှမ်းမိုးမှုအောက် ကျရောက် ခဲ့ရတဲ့အတွက် လူတွေအများအပြား ရေထဲမျောပါပြီး အသက်ဆုံးရှုံးခဲ့ရတယ်။ ရေလွှမ်းမိုးလို့ ဆုံးရှုံးရတဲ့ပမာဏဟာ အမေရိကန်ဒေါ်လာ သန်းထောင်ပေါင်း ၁၂.၈ ဖြစ်ပါတယ်။

နောင်လာမယ့်နှစ်တွေမှာ သမုဒ္ဒရာလေထု ပိုပူတာနဲ့ ဒီမောင်နှမနှစ်ယောက် (အယ်နီ ညို၊ လာနီညာ)ထဲက တစ်ယောက်နဲ့ တွဲမိပြီဆိုရင် ရေလွှမ်းမိုးလို့ ထိခိုက်ပျက်စီးမယ့် အတိုင်းအတာဟာ ပိုမိုဆိုးရွားလာလိမ့်မယ်လို့ ဆိုပါတယ်။ တွက်ချက်လို့ ရတာကတော့ ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာရဲ့ ရေပူစီးကြောင်းဟာ ပိုပူလာတဲ့ ကမ္ဘာမှာ အင်အားပိုကောင်းလာတယ်လို့ ဆိုပေမဲ့ တခြားအဆိုကတော့ ရေပူစီးကြောင်းဟာ ပိုအင်အားနည်းလာမယ်လို့ ဆိုကြတယ်။ အယ်နီညိုနဲ့ လာနီညာတို့ရဲ့ အကျိုးသက်ရောက်မှု အကျယ်အဝန်းနဲ့ အတိုင်းအတာဟာ လည်း တစ်ကြိမ်နဲ့တစ်ကြိမ် မတူညီဘဲ ပြောင်းလဲနိုင်ပါတယ်။

လာမယ့်လတွေမှာလည်း လာနီညာရဲ့ သက်ရောက်မှုဟာ အပျက်အစီး အဆုံးအရှုံး များနိုင်ပါတယ်။ ကမ္ဘာ့ကြက်ခြေနီအဖွဲ့၊ လခြမ်းကြက်ခြေနီအဖွဲ့နဲ့ ရာသီဥတု လေ့လာ စူးစမ်းနေတဲ့ နိုင်ငံတကာသုတေသနအဖွဲ့တို့ရဲ့ လေ့လာချက်အရဆိုရင် တောင်အမေရိက တိုက်မြောက်ပိုင်းနဲ့ အရှေ့တောင်အာဖရိကတို့မှာ နောက်နှစ်လဆိုရင် မိုးသည်းထန်စွာ ရွာသွန်းနိုင်တယ်လို့ ခန့်မှန်းထားကြပါတယ်။ ၂၀၀၀ ပြည့်နှစ်၊ ဖေဖော်ဝါရီလတုန်း ကတည်းက မိုဇမ်ဘစ်နိုင်ငံမှာ ရေကြီးလို့ အကြီးအကျယ် ပျက်စီးဆုံးရှုံးရတာဟာလည်း လာနီညာဖြစ်စဉ်ရဲ့ အပြင်းထန်ဆုံးအချိန်နဲ့ သွားတိုးနေလို့ ဖြစ်ပါတယ်။ ။

ဒီလာနီညာနဲ့ အယ်နီညိုဟာ မီးတောင်ပေါက်ကွဲတာနဲ့ ဆက်စပ်နေသလား (ဒါမှ မဟုတ်) နေကွက်နေပြောက် ဖြစ်ပေါ်နေတာနဲ့ ဆက်စပ်နေသလားဆိုတာကို မိုးလေဝသ သုတေသနပညာရှင်တွေက မသိရှိနိုင်သေးပါဘူး။ မိုးလေဝသ ပညာရှင်တွေကတော့ သိပ်စိတ်ဝင်စားဖို့ကောင်းတဲ့ အယ်နီညိုနဲ့ လာနီညာဖြစ်စဉ်ဟာ ရာသီဥတု ပြောင်းလဲ တာနဲ့ ဆက်စပ်မှု ရှိသလားဆိုတာကို ခရစ်နှစ် ၂ဝဝဝ ပြည့်နှစ်အထိ တစ်စွန်းတစ်စမျှ ရှာဖွေတွေ့နိုင်ခြင်း မရှိပါဘူး။ ဒါပေမဲ့ ဖြစ်နိုင်ခြေရှိတာကိုတော့ ပစ်ပယ်ထားလို့ မရပါဘူး ဆိုပြီး “သိပ္ပံဂျာနယ်က ဖော်ပြထားပါတယ်။ ဒီအယူအဆကို ထောက်ခံနေတာကတော့ ပြီးခဲ့တဲ့ ဆယ်စုနှစ်များစွာမှာ အယ်နီညို ဖြစ်စဉ် အကြိမ်များလာသလောက် လာနီညာအကြိမ် နည်းသွားတာကို တွေ့ရခြင်းပါပဲ။ မည်သို့ဆိုစေ အတော်အတန် ကြီးမားတဲ့ သဘောကွဲလွဲမှုကတော့ ရှိနေပြီး အယ်နီညို -လာနီညို ဖြစ်စဉ်ကြီးဟာ ဘယ်က ဘယ်လို စဖြစ်လာသလဲ၊ ကမ္ဘာကြီးရဲ့ နားလည်ရခက်တဲ့ ရာသီဥတုနဲ့ ဂေဟစနစ်ကို ဘယ်လို သက်ရောက်နိုင်သလဲဆိုတဲ့ ယှဉ်ပြိုင်နေတဲ့ အယူအဆများ ရှိနေခြင်းပဲ ဖြစ်ပါတယ်။

Ref: Economist, 8 January, 2011

 New York Times Almanac, 2011

penguin Concise Encyclopedia

Wellness, May, 2011